«Арманым АДАМ болу еді»

Айдары:  Қазақтың қадірлісі

Бекет Тұрғараев, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері-заңгері: «Арманым АДАМ болу еді»

 

Заң факультетіне  кездейсоқ барып түстім.

 

Бүгінгі кейіпкеріміз өте танымал ТҰЛҒА. Ол туралы БАҚ беттерінде көп жазылған.  Академик-заңгер Салық Зиманов Бекет Тұрғараев жайлы: «…Қожаберген сияқты ірі тұлғаларды ел мақтанышына айналдырудағы еңбектеріңізге өз ризашылығымды білдіремін, Сізді ерекше сыйлаймын», десе, мемлекет қайраткері, Бәйкен Әшімов: «Атаңа не көрсетсең- алдыңа сол келеді» дейді халық даналығы. Ерекше бір атап өтерлігі Бекетжан үлкенді сыйлай біледі. Мұнысы кейінгі жастар үшін үлгі тұтарлық қасиет», дейді.

Мұнан басқа Зейнолла Қабдолов, Әбіш Кекілбай, Мұхтар Шаханов, Қойшығара Салғарин, Кәкімбек Салықов, Әзілхан Нұршайықов, Мырзатай Жолдасбеков, Сұлтан Сартаев, Серік Қирабаев айтқан сөздер Тұрғараевтың тұлғалық қасиетін былай түгендейді. Ол  жұрттың жүрегіне жол тапқыш, уәдесіне берік, ешкімнің ойламағанын ойлайды, шыншыл, ұлтжанды, парасатты. Жұрт мақтаған ағамызды іздеп кеңсесіне бардық. Маңдайшасына «Заңғар-Заңгер» деп жазып қойыпты. Сірескен заңгерлер отырған шығар деген ойымыз табалдырықты аттаған-ақ өзгеріп сала берді. Екіқабатты ғимараттың сәні де, байлығы да кітап екен. Бізге кітап әлемі есігін айқара ашты. 

Осы әсермен мына кітаптың бәрі сіз үшін неге керек, оқырман келмесе деп сұрадық. Сыйға тарту үшін деді ол. 

-Қазақ сәбиге ат қоюға ерекше көңіл бөлген. Есіміңіздің  Маңғыстаудағы Бекет Атамен байланысы бар ма?

-Тікелей байланысы бар. Әкем Тұрғараның Ордабек деген інісі болатын. Екінші дүниежүзілік соғыстың ардагері. Мектепте мұғалім болған. Өз ұлының атын Едіге, менің атымды Бекет деп қойған. Ол кезде  Бекет туралы танымым кең болды деп айта алмаймын. Кейін арнайы іздеп бардық.  2010-шы жылы Бекет Атаның 260 жылдығы болды.  Маңғыстауда кең көлемде өтті. Бізді шақырды. Оңтүстіктен  Омбаев Әбдірахман екеуміз бардық. Кешке ас үстінде маған сөз берді. Басқа жақтан келгендер сый-сияпатын ұсынып жатыр, мен сол жерде  осы жиындардың жалғасы, ұлы тойды Оңтүстік Қазақстан облысында өтетінін айтып, көпшіліктің алдында уәде бердім. Әбіш Кекілбаевтың «Ел иесі, жер киесі Пір Бекет» деген сөзін басқосуымызға тақырып етіп алып, халықаралық конференция өткіздік. Оған  Шымкент қаласында академик-ғалымдар мен ақын-жазушылар, мемлекет және қоғам қайраткерлері қатысты.

Конференцияның қорытындысы бойынша  «Бекет ата-260» деген кітап шығарылып, таратылды. Зейнетке шыққан уақытым еді,  55 мың доллар сыйақы берген, соны осы іс-шараға жұмсадым.

-Қожабергендей тарихи тұлғаны  насихаттау, қалдырған мұрасын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізудегі еңбегіңіз де өз алдына үлкен бір әңгіменің өзегі. Өмір жолыңызда ерекше бір құлшыныспен атқарған жұмыстарыңыздан, жүрген ортаңызға қарағанда  әдебиетке деген іңкәрлік байқалады. Мамандығыңыз заңгер. Заң саласын таңдауыңызға не себеп болды? Руханиятты түгендеуді қай жылдары бастадыңыз?

— Солтүстік Қазақстан облысында соттың төрағасы болып жүргенімде жаңа өзің айтқан атақты «Елім-ай» жырының авторы Қожаберген жырауды насихаттауды бастадым. Еңбегін жинақтап «Елім-ай» жинағын шығарып елге тараттық. Қызметте болған 10 жылда Шал ақынның, Е.Бөкетовтың басына ескерткіш қойып және Тоқсан бидің, Мағжан Жұмабаевтың әкесі мен шешесінің жатқан жерін тауып, басын жаңарттық. Қазақ руханиятын түгендеудегі жұмысым осылай басталды.

-Қазіргі заңгерлер сіресіп отырады, адаммен заң тілінде ғана сөйлеседі, соттардың да өз жұмысынан басқа салада белсеніп жүргенін көре қоймаймыз. Ал,сіз әдебиетті кең көлемде насихаттайсыз, неге?

-Мен өзі жасымнан, тарих пен әдебиетке құмар, құштар болдым.  Жалпы заң факультетіне  кездейсоқ барып түстім. Оқуға түсу қиын заман ғой. Тарих факультетіне түсемін деп барғанмын. 14 балл жинап 1 балым жетпей ауылға қайттым. Келесі жылы барсам тарихқа 25 бала, заң факультетіне 150 бала қабылдайды екен. Емтихандары бірдей. Қой тағы түсе алмай қалармын, тәуекел деп заңға тапсырдым. Содан  35 жыл заң саласында қызмет еттім.

Бала кезімнен, батырлар жырын жаттап өскен адаммын. Оған анамның әсері зор болды. Сөздік қорымның көбейіп, тілімнің шұрайлы болуына осы батылар жырының пайдасы тиді. Әдебиетке, мәдениетке жақын болып, одан әрі тарихқа құмарлығымның да бастауы сонда жатыр. Зейнетке шыққаннан соң сол өзімнің сүйікті ісіммен айналысып, қаныммен сіңген қасиетті дамытудың жолына түстім. 

Былтыр Бекет атаның туғанына 270 жыл толды. Пандемия уақыты. Елдің бәрі тып-тыныш, басқосу жоқ, жағдай солай болды. Осы жылы Қазығұртта  «Киелілер кесенесін» тұрғызып болдым. «Мәңгілік ел» саябағын аштым. Ол жерге көптеген тарихи тұлғалардың ескерткішін қойдым. Ең соңғысы кеше, Алаш арыстарына  ескерткіш қойдық. Содан ойладық, Бекет атаға бір ескерткіш болсын, тұлға бір ғана Маңғыстауда дәріптелмеу керек қой деп Бекет атаның атын бердік. Оған ат беру үкіметке қатысты нәрсе емес, менің өзімнің жеке салған дүнием болғаннан кейін ат беру өзімнің құқым, ойлана-ойлана келе ұлы бабаның атын берейік деп шештік.

 

Мен ұйымдастырған жиындар кітапсыз өткен емес.

 

-Кесенені салу қанша уақытқа созылды, неге киелілер кесенесі?

— Елімізде киелі жерлер көп қой. Оған халқымыз ерекше құрметпен қараған, ескерткіш орнатқан. Соның бәрін үлкен понарама қылып, 6 ай ең үздік деген  суретшілерге салдырттым. Оның ішінде бәрі де бар. Айша бибі, Домалақ ана, Бегім ана да бар. Оны барып көру керек. Екі деңгейден тұрады. Қазақстанның Ұлттық музейі «Қазақстанның жалпы ұлттық қасиетті нысандары» деген кітап шыққан. Қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде. Кесене салуда осы кітаптағы деректерді басшылыққа алдық. Қазір бұл кесене «Бекет Ата- киелілер кесенесі» деп аталады. Бұл жер енді ұлылардың рухы топтасқан қасиетті төбеге айналды. 2020 жылы екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуына 75 жыл толуына орай қойылған «Анаға тағзым» деген ескерткіші де осында. Соғыс жылдарында тылда орасан жұмыс атқарылды. Жеңісті жақындатқан тыл еңбеккерлері-аналарымыздың еңбегі ескерусіз қалмасын деген оймен қойылды бұл ескерткіш. Жеңістің 70 жылдығында «Бабалар рухына тағзым» деп сол елден соғысқа аттанған 500 адамның аты жазылған үлкен стэлла бой көтерген болатын. Қажымұхан Мұңайтпасовтың 150 жылдығына орай палуанның ескерткіші қойылды, былтыр. Бұл ұлылар қазақпен бірге мәңгілікке өмір сүреді. Солай емес пе? Осы орайда жанындағы саябақтың «Мәңгілік ел» атануы да үйлесімді деп ойлаймын. Қазір бұл кешен халыққа қызмет етіп тұр. 

-Кеңсеңіз кішігірім бір кітапхана екен. Кітап қоры бай. Сирек кездесетін кітаптарды да көзіміз шалып қалды. Осы кітаптарды іздеп жүрген адамдар бар, әрине. Соларға іздеп жүрген дүниесін қолжетімді ету туралы ойланып жүрген жоқсыз ба? Адамдар келіп Бекет Тұрғараевтың кітапханасынан кітап алып кетіп жатса, жақсы емес пе?

— Мен қанша жиын өткіземін, бір жиын кітапсыз өткен емес. Жиынға 500 адам келе ме, 300 адам келе ме, бәріне кітап таратамын. Әр жиын өткізген сайын кітап шығарамын. Мысалы, «Жалаңтөс батыр-тарихи тұлға» деген кітап шықты. Әйтеке биге арналған журналдар жарық көрді. Кітапты халыққа   қайырымдылық жолымен тегін таратамын. Жақында ғана «Созақ қасіреті» мемориалы ашылды. Соған байланысты  «Сүгір. Созақ қасіреті» деген кітап шықты. Оны да халыққа тегін тараттық. Ел кітап оқып жатыр.

 

-Кітапқа деген құрметіңіз ерекше. Алғашқы оқыған кітабыңыз есіңізде ме?

-Бала кезімізде қолға түскен кітапты оқи береміз. Ол кезде кітап қазіргідей көп емес. Берді Кербабаев деген атақты түркімен жазушысы бар. Сол жазушының «Ақ алтынды аймақтың Айсолтаны» деген кітабы есімде қалыпты. Мақташы әйел туралы еді. Алғашқы оқыған кітабым осы. Кейін ағам Амантай Қазығұрт ауданы, Ленин мектебінде оқыды. Сол Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Сәкен Сейфуллиннің кітаптарын әкеп беретін, том-том. Әлі күнге дейін кітаптардың түсі есімде. Ілияс Жансүгіровтың кітабы қызғыш, Сәкен Сейфуллиннің кітабы көк, Бейімбеттікі көк болатын. Батырлар жырын 3 кластан бастап оқыдым. Кейін-кейін Төлегеннің, Мұқағалидың кітаптары қолға түсті. Меніңше прозадан гөрі өлеңнің мазмұны тереңдеу болады. Қазіргі жетістігімнің бәріне жеткізген кітап оқу, әдебиетке деген құмарлық деп айта аламын.

 

Барлық батыр жүрегіме  жақын болды.

 

     -Бала қиялы ұшқыр болады емес пе? Қазақтың қай батырына еліктеп өстіңіз, сол батырлар жырын мектепте үйретті ме?

  -Барлық батыр жүрегіме  жақын болды. Әсіресе, Алпамыс батырды қайта-қайта оқитынмын. Гүлбаршын, Қарлығаш, Баба Түкті Шашты Әзізді таныдым жыр арқылы. Бізге батырлар жырын мектепте жаттатқан жоқ. Анам бар, көрші әйелдер бар күншуаққа шығып ұршық иіреді. Біз айналасында жүгіріп жүреміз. Шақырып алады да, батырлар жырын оқы дейді. Бір оқимыз, екі оқимыз, жаттап аламыз. Кейін өмірімізде сол жатталып қалған сөздерді қолданатын болдық.

-Өлеңді мазмұны тереңдеу жанр деп айтып өттіңіз. Алғаш кездескен ақыныңыз кім болды?

-Біздің ауылға үлкен ақындар келген емес. Мен ақындармен есейген кезде кездестім. Қасым Қайсенов деген батыр келді ауылға. «Жау тылында» деген кітабы болатын. 

-Сіздің бала кезіңізде тамақ көп болмайтын, сіздер тамақ туралы ойламадыңыздар, кітапханадан шықпадыңыздар. Қазір тамақтың түрі көп, тоқпыз  кітапханаға бармаймыз, неге? 

-«Тоқтық не дегізбейді, аштық не жегізбейді», деген сөз бар қазақта. Тоқпыз ғой санамызға сәуле түсірейік, руханиятымызды байытайық, тарихымызды, әдебиетімізді  дамытайық деген адамды өзім көп кездестірмеймін. Барлығының ойы баю, қайткен күнде дүние табу, осы. Әлгі қазақта бір сөз бар «кедей-байға жетсем, бай құдайға жетсем»  деген. Менің ағамның 10 баласы бар. Бесеуі қыз, бесеуі ұл. Мен соларға айттым «балдар, бәріңді оқыттым, бәріңнің жоғары білімің бар, барлықтарыңның салтанатты үйің бар, балдарың жоғары білім алып жатыр,астарыңда машина. Енді байлықты қуаламаңдар. Алдымен рухқа, елге, халыққа жұмыс істейік. Туған жерге мен келдім, мен не айтам сендер соны істейсіңдер, мен көмектесем, бәріміз бірге жұмыс істейміз» деп. Жаңағы төбені солай тұрғыздық. Енді ойымызға алғанды біттік, халық баратын рухани орта қалыптастырдық, ел риза, жұрт риза, өткен бабалар риза соны істегенімізге өзіміз де ризамыз, енді тірліктеріңді жасай беріңдер, дедім. Тарихты ұрпақ білуі керек. Мен соны орындадым. Рухани жаңғыруда осының бәрі айтылған. Туған жерге қызмет ету, патриоттық сезімнен туындайды.

-Сіз мемлекеттің бағдарламаларын орындап жүрсіз. Оны әкімдер орындау керек деген пікірдегі адамдар көп қазір. Сонда мұндай шаруаны сіз сияқты ел ағалары орындау керек пе?

-Әрине. Мәңгүрттер көп қой қазір. Әкімдердің ішінде әдебиеттен, тарихтан хабарсыздары бар. Әнеукүні Шымкентке Сүгірдің ескерткішін қойдым. Күрескер-күйші.  Шертпе күйдің шебері. Әкімге кірдім. Жер берсең болды, ақшаңның керегі жоқ, өзім қоям ескерткішті деп. Ол кім, дейді, бір миллион халықты басқарып отырған адам. Сүгірдің кім екенін білмейді. Содан кейін отырып алып түсіндірдім.

 

Депутат болсаң, үйдің ішінде тұрып сөйлейсің, ал мен қазір далада тұрып сөйлеп жүрмін.

 

-Әділдік жағындасыз. Оңтүстік Қазақстан облысы сотының қызметінде болған жылдарым күреспен өтті деп еске аласыз. Білімсіздікпен күрестіңіз. Жеңімпаз болып шықтыңыз. Қаймықпайсыз, қорықпайсыз. Неге сенесіз?

-Өзі адал адам ештеңеден қорықпайды. Тазаға кірді жапсырып кетуге болады, бірақ ол түсіп қалады. Шындық пен әділдік егіз ұғым. Шындықты жасырып қанша әділетсіздік жасалғанымен, ол ерте ме, кеш пе, шығады. Созақ көтерілісіне қараңыз. Бізге қалай түсіндірді? Бандит деді. Ал, қазір қалай айтылып жатыр. Олар батырлар екен.

-Қандай жағдайды айтсақта, мәселе тәрбиеге келіп тіреледі. Не істеу керек?

-Рухты көтеру керек, ұлттық рухты, рухсыз ештеңе болмайды. Бай боламыз, басқа жаққа барып тығамыз. Рухсыз адамда  арғы ата, бергі ата, ел де, отан да, туған жерде жоқ. Олар да бірақ идея бар, ол-баю. Ұлттық тәрбиені насихаттаған жөн. Тәрбие бірінші орында тұру керек.

-Бала кездегі арманыңыз орындалды ма? 

-Менің арманым-Адам болу еді. Ата-анама, халқыма еңбек етсем, жақсылармен жанаса жүріп, солардан үйренсем деп едім, сол арманыма жеттім.

Үлкендермен көп жүрдім. Қазақта сөз бар: «Жақсымен жүрсең жетесің мұратқа, жаманмен жүрсең, қаласың ұятқа» деген. Жақсыларды көп іздедім. Үлкен рухтағы адамдарды көп іздедім. Әзілхан Нұршайықов, Бәйкен Әшімов, академик Серік Қирабаев, ұлы Әбіш абыз, Кәкімбек Салықов осы сиқты тұлғалармен араластым.

-Қазақтың ардақтыларымен қай жерде, қалай жолықтыңыз? Жақсыларды қалай іздейміз?

-Алматыда оқып жүргенімде, қызмет бабында жолықтым. Мен өзім іздеймін оларды. Менің бір ізгі қасиетім, адамдарға тек жақсылық жасауға ұмтыламын да отырамын ылғи. Қолымнан келсе, мүмкіндігім болса, жоқ-жітікке ғана емес, жалпы адамдарға көмектесемін.

-Кедей болып қалған жоқсыз.. 

-Жоқ. Қазақта сөз бар:  «Ақкөңілдің аты азып, тоны тозбайды» дейтін. 

-Атақ-абыройыңыз бар. Бірнеше рет депутаттыққа үміткер болдыңыз. Депутат болу не үшін керек болды?

-Депутат болсаң, үйдің ішінде тұрып сөйлейсің, ал мен қазір далада тұрып сөйлеп жүрмін. Үйдің ішіндегі сөз тез естіле ме, жоқ даладағы әңгіме ме?

-Сіздің анаңыз қандай адам еді?

-Анам мақалдатып сөйлейтін, шешен адам еді. Мен ұйымдастыру жағын әкемнен алғанмын, сөзге жүйріктігім шешеме тартты. Әкем халықшыл, көптің адамы еді. Ақкөңіл еді. Сол қасиет менде де бар. Көптеген ескерткіштер салынды. Солардың бәріне қаржы тауып беретін мен бай адам емеспін. Елдің тірлігі болған соң, абырой-беделімді саламын, ұйымдастырамын. Қайсібір жылы Ақтөбеден Тілеу батырға ескерткіш қоямыз деп бір топ адам келді. Тілеу батыр мынау Сайрам соғысына қатысқан. 1863 жылы ұлы Жолдаяқпен 17 мың қолды бастап Сайрамды қорғайды. Төрт жыл соғысады. Сол жерде 11 мың әскері өледі. Әз-Тәуке хан әкелі-балалы батырларды Қ. Ясауи кесенесіне жерлейді. Ақтөбеден келген іздеушісі Кемидолла ақсақалды тыңдадым, осындай һас батырымызға Оңтүстікте де неге ескерткіш қоймаймыз деген ой сарт ете қалды. Кім үшін өлді олар? Сайрам үшін, Оңтүстік үшін. Оңтүсткті шапса шаба берсін, Ақтөбеден жеткенше қанша жер бар деп отырса отыра берер еді ғой. Тілеу батыр дегеніміз Мөңке бидің әкесі. Олар өлімге келе жатқанын білді. Не деген патриот! Не деген жүрек! Сөйтіп ұйымдастырып, әкелі-балалы Тілеу мен Жолдаяқ батырға Шымкенттің қақ ортасынан еңселі ескерткіш орнаттық. 

-Сөзіңіз өтімді, осының бәрі абырой-беделдің арқасы деп айтуға болады ғой?

-Абырой деген ең үлкен нәрсе. Абырой мысқалдап жиналады, шелектеп төгіледі, дейді. Сондықтан абыройды төкпейтін тірлікпен айналысу керек. Абыройға абырой қоса беру керек. Мысалы мен мына төбені жасадым. Сонау Маңғыстаудан құттықтаулар келіп жатыр. Осының бәрі абырой, бедел.

-Өміріңіздегі отбасыңыздың орны қандай?

— Менің жұбайым мендей емес. Бірақ менің айтқаныма жүз пайыз қосылады, қарсыласпайды. Егер ол анау еді, мынау еді деп күнде күңкілдеп, дүниені қайда шашып жатсың десе не болады? Дүниені тапқан мен, ұйымдастыратын мен, балаларың үйлі-жайлы, сен осыған риза бол деймін, ол соны түсінеді. Жұмысыма кедергі келтірмейді, істеген ісіме қуанып жүреді. Менен сегіз жас кіші. Сылану мен сипануды білетін қыздар көп болды, оқып жүргенде, бірақ мен оларға қарамадым. Жолдасыма таңдауым мектепте жүрген кезінде түсті. Сәкен Сейфуллиннің бір сөзі бар: 

«Боянған түрлер шырайлы, сұлу емес, сырлы бет, 

Шын сұлу күшті, бұлшық ет», дейді. Табиғи нәрседен артық сұлулық жоқ. Ата-анасы өте жақсы адамдар еді. Баланың жақсы болуы ата-анадан. «Анасын көріп, қызын ал», дейді. Анасы жақсы адам еді.

-Әдемі қартаю деген әңгімелер айтылады. Қарттыққа дайындығыңыз қалай?

— Кей адам көп сөйлейтін болады, мақтаншақтау болады. Бұл енді нағыз қартаюдың белгілері. Мен өзім 75-ке келдім. Бірақ өзімді қартайдым деп ойламаймын. Бірақ адамның тозуы, ұмытшақтық, аяқтың қақсауы сияқты табиғи  жағдайлар денеде орын алады. Иә, ол бар. Бірақ ақылым қартайған жоқ.

-Ақыл қартаймау үшін не істеу керек? 

-Адам өзінің мақсатты ғұмырына ұмтылуды тоқтатпау керек. Ылғи да адам өзіне халықтың, елдің міндетін қала берді жеке отбасының міндетін алып сол межеге жетуге тырысуы, мақсат қойып, соған ұмтылуы қажет. Мақсатты ғұмыр деген осы. Күнделікті тапқанды жеп жүре берген өмір емес деп ойлаймын. Мен өзім әлі күнге дейін кітап оқимын. Газетті де қоймай оқимын. Оның ішінде де әйтеуір бір пайдалы дүниелер болады. Абайды көп оқыдым, жаттап өстім.

-Абайды тануыңыз қашан басталды?

-Педущилишеде оқып жүргенде Абайдың 120 жылдығына орай апайымыз 60 балаға Абайдың өлеңдерін оқуға бөліп-бөліп береді, соны тік тұрып жаттап айтамыз. Бір жарым ай солай болды. Осы уақытта Абайдың  өлеңдерін жаттап алдым. Өзіңдікін жаттайсың, кейін басқалар айтып жатқанда тыңдап тұрып, жаттайсың. Күнде айтылған соң құлағыңа, санаға сіңе береді, сіңе береді. Бұл Абайды оқытудың бірден-бір тиімді әдісі. Абайдың 175 жылдығында балаларға Абайды осылай жаттатқанда біраз нәрсе өзгерер еді. Жас кезде сана тұнық. Бәрін қабылдайды.

-Демек, педучилищенің орны өміріңізде ерекше болып тұр ғой?

-Әлбетте. Білімімнің негізі осы оқу орнында қаланды. Жақсы ұстаздарым болды. Әр салада. Ғалия Ноғасбайқызы деген қазақ тілінен апайым болды. Менің әдебиетке деген құштарлығымда ұштай түсуде ерекше еңбек сіңірді. Мектепте жақсы адамдардан білім алдым, оқу орындарында да солай болды. Абайға деген махаббатым шексіз. 

Қара сөздерін барған адам оқысын деп  өзім жасаған рухани төбеге  тасқа қашып жазғызып қойдым.

— Әңгімеңізге рақмет!

 

            Бейсенкүл Нарымбетова